Uonn astga Martin Candinas, il Grischun e politicher dalla Allianza dil Center, presidiar il Cussegn naziunal. «Unisono» ha astgau visitar el en la Casa federala ed ha empriu d’enconuscher in anteriur musicant che s’impegna buca mo per nos quater lungatgs naziunals, mobein era per l’activitad dallas uniuns.
Martin Candinas, sepresentei cuortamein a nossas lecturas ed a nos lecturs.
Jeu sun carschius si el pign vitg muntagnard da Rabius e miu lungatg mumma ei il retoromontsch. Jeu sun maridaus ed hai treis affons. Jeu vivel cun mia famiglia a Cuera, nua che nos affons frequentan la scola tudestg-retoromontscha.
Vus essas buca mo politicher, mobein er in anteriur musicant, raquintei.
Jeu hai buca fatg ina gronda carriera da musica. Nossa musica da Rabius sunava lu sin in fetg ault nivo. Jeu hai entschiet cun la trumbetta ed hai sunau pli tard cornet. El medem temps hai jeu era sunau en la Musica dils cadets dalla Scola cantunala grischuna Cuera. Jeu hai denton mai rabitschau pli lunsch che da sunar la tiarza vusch. Quei ei stau per mei il segn da desister d’ina carriera musicala. Jeu sun denton perschuadius ch’igl ei impurtont per las societads da musica da buca mo haver excellents instrumentalists, mobein era tals che s’engaschan preziusamein en fuorma sociala. Quei ei la raschun, pertgei che jeu raquentel bugen quella historia.
Co essas Vus vegni tier la politica?
Actualitads interessavan mei. Gia en scola secundara legevel jeu savens gasettas. Quei era per mei pli captivont che la scola sezza. Suenter il gimnasi hai jeu giu avunda ed hai vuliu muentar enzatgei. Jeu hai entschiet a luvrar, sun sescolaus sco specialist dall’assicuranza sociala e dasperas hai jeu fatg politica.
Vus veis fundau la «Giuvna PCD Surselva» Pertgei?
Mes collegas ed jeu essan sedumandai, co nus savessien migliurar la veta en la regiun muntagnarda dalla Surselva; per exempel per arrivar a casa da notg suenter la sortida. Nus vein lantschau cun success ina petiziun per in bus da notg ch’ei dat dapi lu. Aschia vein nus entschiet a far politica e quella ha tschaffau mei da rudien.
Co eis ei iu vinavon?
Il matg 2006 sund jeu vegnius eligius deputau e 2011 cun 31 onn cusseglier naziunal. Jeu sun denton dil tuttafatg cunscients ch’ei dat ina veta suenter la politica. Mo igl emprem gaudel jeu uss il mument ed il punct culminont da mia carriera politica sco president dil Cussegl naziunal.
Schegie che Vus essas buca pli activs, schai la musica instrumentala aunc adina a cor a Vus?
Jeu sesentel fermamein unius cun la musica instrumentala, mo jeu sun buca musicals. L’emprema caussa ha la Societad da musica da Surrein-Rabius accentuau cun caschun da mia fiasta electorala a Rabius. Sch’igl ei pusseivel, frequentel jeu lur concerts. Per la fiasta ufficiala a Mustér ein las tschun societads da musica da Sedrun, Mustér, Sumvitg/Cumpadials, Surrein-Rabius e Trun seunidas. Jeu sun aunc oz entusiasmaus dil fatg che quellas han menau ensemen il til naven dalla staziun tochen si tier la baselgia claustrala.
Avon Vossa elecziun eras Vus in perschuadiu politicher dil Center. Ein Vos pensums semidai sco president dil Cussegl naziunal?
Sco president seretegnan ins politicamein. Uss sund jeu en emprema lingia responsabels pil presidi dil cussegl e pil funcziunar dil parlament, cunzun dil Cussegl naziunal, sco era per pensums da representaziun. Naturalmein che quei ei per mei buca schi lev suenter endisch onns politica intensiva. Denton savend – sche jeu vegnel puspei reeligius, quei che jeu sperel – che jeu astgel puspei s’engaschar per l’Allianza dil Center naven dils 4 da december 2023, eis ei ina biala pausa [ri].
Veseis Vus parallelas denter la musica (instrumentala) e la politica?
Ei dat fetg bia parallelas. Per s’exprimer en moda musicala: En la partida sco er el cussegl suna mintgina e mintgin siu instrument e producescha differents tuns. Ils ins ein pli dad ault, ils auters pli da bass. Buc adina ein quels ch’ein pli dad ault era ils megliers. E segiramein eis ei buc in’unitad sco en ina musica. Tuttina ston ins dar adatg che las dissonanazas daventien buca memia pussentas e sto perquei curreger mintgaton l’intensitad dil tun. Sco il dirigent mirel jeu che buc ina vusch vegni preferida e che tut ils instruments vegnien sche pusseivel udi.
Tgei muossa l‘activitad dallas uniuns a nus tenor Vies meini?
L’activitad dallas uniuns muossa a nus ch’ins sto prender risguard in da l’auter en ina cuminonza. Ins discutescha, decida e va la via communablamein. Ina gada gudognan, in’autra gada spiardan ins, aschia ei la veta. Er ils giuvens vegnan confruntai cun quei fatg. Las uniuns prestan aschia er in’impurtonta contribuziun per la democrazia.
Vus tschintscheis tut ils quater lungatgs naziunals. Pertgei s’engascheis Vus speciamein pil lungatg retoromontsch?
Ei fascinescha mei e fa la Svizra unica che nus vein en nossa tiara ina gronda diversitad ed essan tuttina in’unitad. Da quei stuein nus haver quitau e tgirar ei. Jeu vi buc esser in apiestel romontsch en la Casa federala, mo igl ei mia identitad ed igl ei in lungatg che viva. Perquei vi jeu ch’il lungatg romontsch vegni tractaus culs medems dretgs. En quei senn vegnel jeu a dar fuorma a quei onn ed aschia secloma er miu motto «gemeinsam, ensemble, insieme, ensemen». Nus duessen patertgar vid quei che ligia nus e buca vid quei che sparta nus. Foss, aschia er il foss dil rösti, dalla pulenta ni dils capuns, ein cheu per vegnir empleni.
Anavos tier nossas societads da musica? Co veseis Vus quellas oz?
Ellas stattan avon grondas sfidas, quei fa quitaus a mi. Bia glieud vul buca pli seligiar en uniuns tradiziunalas, schegie che quellas ein da muntada centrala per la veta dil vitg. Entgins en nossa societad ein daventai passivs e la pandemia ha aunc rinforzau quei. Nus stuein empruar da reponderar quei. Ir en in’uniun munta per mei buca mo vuler far musica ensemen, mobein er seser ensemen suenter cun in migiel e sediscuorer.
Tgei lesses Vus dar sin via allas musicantas ed als musicants dalla scena svizra dalla musica instrumentala?
Tgirei ils beins culturals che nus vein en Svizra. Tgirei vossas uniuns e tgirei oravontut era l’amicezia e la cumpignia. Ver patriotissem ei per mei in engaschi per la communitad, la cultura e per la Svizra.